Reproduktiv leksika
tanış situasiyada əzbərlənmiş cümlələrin tələffüz olunması leksikası. Reproduktiv leksikanı produktivlə (məhsuldar) birlikdə aktiv (fəal) leksika adlandırılar.
Leksika
diklakasiyya (q.yun. τὸ λεξικός) – Sözün Lüğət Tərkibini öyrənir.
Leksikologiya dilin lüğət tərkibindən bəhs edir.
Dilin əsas vahidlərindən biri sözdür. Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin leksikasını, yəni lüğət tərkibini təşkil edir. Leksika yunan sözüdür: lexikos – lüğət, loqos – təlim deməkdir.
Leksikanı öyrənən dilçilik bölməsi leksikologiya adlanır. Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, onların formaca və məzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi öyrənilir. Dilimizdəki sözlərin çoxunun həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır. Sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir.
Reproduktiv sağlamlıq
Reproduktiv sağlamlıq — fiziki, əqli və sosial rifahın seksuallıqla əlaqəli vəziyyətidir. Reproduktiv sağlamlıq həyatın bütün mərhələlərində reproduktiv proseslərə, funksiyalara və sistemlərə təsir göstərir. Reproduktiv sağlamlıq seksuallıq və cinsi əlaqələrə qarşı pozitiv münasibət, məcburiyyətdən, ayrı-seçkilik və şiddətdən azad, qane edici təhlükəsiz bir cinsi həyat qurma qabiliyyətini nəzərdə tutur. Reproduktiv sağlamlığa nail olmaq və qorumaq, insana xas cinsi hüquqların həyata keçirilməsi ilə bağlıdır.
Reproduktiv endokrinologiya
Reproduktiv endokrinologiya (embriogenez) — endokrinologiyada embrionun inkişafı zamanı baş verən hormonların istehsalını və tənzimlənməsini öyrənən sahə. İnsan xorionik qonadotropini (hCG) və progesteron (P4) daxil olmaqla bir qrup hormon eyni vaxtda dölə və anaya təsir göstərir.
İnsan xorionik qonadotropinin (İXQ), progesteronun, 17β-estradiolun, endorfinlər və qonadotropinin azad edən hormon sintezi (QaHS) yumurtanın mayalanmasından sonra inkişaf etməkdə olan embrion tərəfindən sürətlə aktivləşir.
Erkən embrional inkişaf zamanı parakrin/juxtakrin İXQ siqnalı blastulyasiya və nevrulyasiyaya səbəb olur. Erkən insan embriogenezinin in vitro modeli (insan embrion kök hüceyrələri (İEKH)) İXQ-nin LH/İXQ reseptoru (LHİXQ) vasitəsilə hüceyrə proliferasiyasını təşviq etdiyini nümayiş etdirdi. Erkən insan embriogenezinin in vitro modeli (insan embrion kök hüceyrələri (İEKH)) İXQ-nin LH/İXQ reseptoru (LHİXQ) vasitəsilə hüceyrə proliferasiyasını təşviq etdiyini nümayiş etdirdi. İXQ siqnalı, İEKH-lərdə steroidogen kəskin tənzimləyici zülalın (SkTZ) vasitəçiliyi ilə xolesterol nəqlini və progesteron sintezini artırır. Progesteron istehsalı daha sonra embrioid bədəninin (blastulyasiyaya bənzər) və rozetlərin (neyrulyasiyaya bənzər) in vitro formalaşmasını stimullaşdırır. Bu zaman progesteronun istehsalı in vitroda embrioid cismin (blastulyasiyaya bənzər) və rozetin (neyrulyasiyaya bənzər) əmələ gəlməsinə səbəb olur. Progesteron pluripotent İXQ-lərin sinir progenitor hüceyrələrinə diferensiallaşmasına səbəb olur.
Reproduktiv sistem
Reproduktiv sistem — çoxhüceyrəli canlı orqanizmlərin (heyvanlar, bitkilər, göbələklər və s.) orqanlar sistemi olub, onların cinsi çoxalmasına (nəsilartırma, törəmə) cavabdehdir.
Heyvanlarda eyni növün müxtəlif cinslərinin nümayəndələrinin reproduktiv sistemləri çox vaxt çox fərqli olur. Bu fərqlər genetik materialın yeni birləşmələrinin yaradılmasına gətirib çıxarır ki, bu da nəslin daha çox həyatauyğunlaşmasına səbəb ola bilər. Bəzi maddələr (hormonlar və feromonlar) heyvanların reproduktiv sistemində də mühüm rol oynayır. Reproduktiv sistemin fəaliyyəti müxtəlif bioloji növlərdə müxtəlif dövrlərin tsiklləri ilə təbiətdə tsiklik olan bioloji ritmləri təyin edən bədənin endokrin sistemi tərəfindən tənzimlənir. Reproduktiv sistemin yetkinləşməsinin sonu xronoloji olaraq fərdin maksimum fiziki inkişafı ilə üst-üstə düşür.
Əksər onurğalılarda reproduktiv sistem oxşar quruluşa malikdir: cinsi vəzilər (gonadlar) — ifrazat kanalları (vas deferens və yumurta kanalları) — xarici cinsiyyət orqanları .
Onurğalıların bir hissəsində — quşlarda, balıqlarda, amfibiyalarda və sürünənlərdə — embrionun yetkinləşməsinin hamısı və ya əsas hissəsi mayalanmış yumurtahüceyrənin (yumurta) bitdiyi xarici mühitdə baş verir. Bu vəziyyətdə, bir yumurtanın erkək tərəfindən mayalanması həm dişinin bədənində (quşlarda və sürünənlərdə), həm də xarici mühitdə (balıqlarda) baş verə bilər.
İnsan reproduktiv sisteminin orqanları plasentalı məməlilərin reproduktiv sisteminin xüsusi bir vəziyyətini təmsil edir.
Qadın reproduktiv sistemləri
Anatomik quruluşuna görə qadın reproduktiv üzvlərini iki hissəyə ayırırlar: qadının xarici və daxili cinsiyyət üzvləri.
Qadının xarici cinsiyyət üzvlərinə vulva (böyük və kiçik cinsi dodaqlar, klitor, uşaqlıq yolu önü vəzilər) və uşaqlıq yolu, daxili qadın cinsiyyət üzvlərinə isə uşaqlıq, uşaqlıq (və ya fallop) boruları və yumurtalıqlar aid edilir.
Qızlarda xarici və daxili cinsiyyət üzvlərinin sərhədi qızlıq pərdəsi hesab edilir. Qızlıq pərdəsi, aybaşı (menstruasiya) zamanı uşaqlıq səthindən ifraz olunan qan kütləsinin axıb xaric olması üçün səthində bir, iki və ya daha artıq sayda dəlikləri olan elastik pərdədən ibarətdir.
Əksər qadınların fikirlərinin əleyhinə olaraq, həkim tərəfindən ginekoloji müayinə aparıldıqdan sonra heç də hər zaman onun qız və ya qadın olmasını qəti şəkildə söyləmək olmaz. Qızlıq pərdəsinin tam olması və ya onun tamlığının pozulması heç də bütün hallarda qadının keçmiş seksual həyatı barədə qəti şəkildə fikir söyləməyə imkan vermir. Qızlıq pərdəsi erkən uşaq yaşlarında alınan travma, yıxılma, bacarıqsız yuyunma və sairə nəticəsində kəskin şəkildə dartıla və ya deşilə bilər. Bəzi hallarda isə qız uşaqlarında anadangəlmə olaraq qızlıq pərdəsi ya olmaya bilər, ya da usaqlığın girişini natamam şəkildə örtə bilər. Əksinə, cinsi akt heç də hər zaman qızlıq pərdəsinin cırılmasına - deşilməsinə səbəb olmaya bilər. Belə ki, bəzi hallarda, daha elastik olması nəticəsində qızlıq pərdəsi dartılsa da cırılma (deşilmə) ilə nəticələnmir.
İnsanda reproduktiv sistem
İnsanda reproduktiv sistem — kişi və qadın orqanizmlərində insanların çoxalmasını (nəsil artımını) təmin edən orqanlar kompleksi.
Kişilərin reproduktiv sisteminə daxili cinsiyyət orqanları, xayalar, vas deferens, prostat vəzi, seminal veziküllər, bulboretral bezlər, sidik kanalı və xarici penis, skrotum daxildir. Qadınlarda reproduktiv sistemə daxili cinsiyyət orqanları daxildir: yumurtalıqlar, uşaqlıq boruları, uşaqlıq yolu, vagina və xarici (vulva): klitor, vaginanın vestibülü, böyük və kiçik cinsiyyət dodaqları .
İnsanın bioloji növü, digər onurğalı heyvan növləri kimi, çoxalmanın cinsi xarakterini təmin etmək üçün erkək və dişi fərdlərə bölünür ki, bu da ana orqanizmlərdən əldə edilən genlərin fərqli birləşməsi vasitəsilə nəsilə genetik müxtəliflik verir. Çoxalma prosesində kişi və qadın reproduktiv (cinsiyyət orqanları) bir-birinin funksiyalarını tamamlayır. Digər məməlilər kimi, insanlarda da mayalanma (və embrionun sonrakı inkişafı) daxilidir, qadın daxili cinsiyyət orqanlarında baş verir və bu, qadın çanaq reproduktiv orqanlarının əsas hissəsinin daxili olmasını izah edir (bax: Qadın daxili cinsi orqanları ). Belə mayalanmanı həyata keçirmək üçün kişi nümayəndələrinin bədənlərinin boşluqlarından kənarda, mayalanma zonasına nüfuz edə bilən bir orqan olmalıdır - bu , kişi cinsiyyət orqanı, penisdir.
Kişi reproduktiv sisteminin əsas vəzifəsi cinsi əlaqə zamanı kişi cinsi hüceyrələrinin (spermatozoid) istehsalı və onların mayalanma zonasına çatdırılmasıdır.
Qadın reproduktiv sisteminin vəzifələri daha çoxdur. Bunlara daxildir:
qadın reproduktiv hüceyrələrinin istehsalı (yumurta hüceyrə),
onları mayalanma zonasına çatdırmaq,
cinsi aktları icra etmək,
mayalanmanın həyata keçirilməsi,
embrionun (dölün) hamiləliyin bütün dövrü ərzində daşınması, onun həyat fəaliyyətinin qorunması və doğuşdan sonra ananın orqanizmindən kənarda yaşamasına imkan verəcək dərəcədə inkişafının təmin edilməsi;
əmək fəaliyyəti,
körpənin qidalanmasının bütün dövrü üçün ana südü istehsalı.
Reproduktiv endokrinologiya və sonsuzluq
Reproduktiv endokrinologiya və sonsuzluq (RES) — mamalıq və ginekologiya üzrə cərrahi ixtisas. Reproduktiv tibbdə RES ixtisasçıları həkimlərə reproduktivlik və sonsuzluq problemi ilə bağlı hormonal fəaliyyətə dair təlimlər keçir. Əksər RES mütəxəssisləri ilk növbədə sonsuzluğun müalicəsinə diqqət yetirsələr də, reproduktiv endokrinoloqlar sonsuzluqla əlaqəli olmayan qadınlarda və kişilərdə hormonal disfunksiyaları sınamaq və müalicə etmək üçün hazırlanır.
Reproduktiv endokrinoloqlar mamalıq və ginekologiya (mama-ginekoloq) ixtisası üzrə xüsusi hazırlıq (rezidentura) keçirlər.
Reproduktiv cərrahiyyə əlaqəli ixtisasdır, burada mama-ginekoloq və ya uroloq əlavə olaraq inkişafa təsir edən anatomik pozuntuların müalicəsində ixtisaslaşır.
Bir sıra ölkələrdə RES üzrə mütəxəssis olmaq yolu tənzimlənir. Məsələn, ABŞ-da Amerika Mamalıq və Ginekologiya Şurası və Amerika Osteopatik Mamalıq və Ginekologiya Şurası submütəxəssislərin sertifikat alması üçün standartları müəyyən edir. Mamalıq və Ginekologiya üzrə dörd illik təlimdən sonra üç illik təsdiq edilmiş təcrübə proqramı uğurla başa çatmalıdır. Daha sonra Reproduktiv Endokrinologiya və Sonsuzluq üzrə Şura tərəfindən sertifikatlaşdırılmaq üçün əvvəlcə Mamalıq və Ginekologiya üzrə Şura Sertifikatından (yazılı və şifahi imtahanlar) keçməli, daha sonra Reproduktiv Endokrinologiya və Sonsuzluq Sertifikatı imtahanlardan keçmək lazımdır.
ABŞ-da reproduktiv endokrinologiya və sonsuzluq üzrə təcrübə stajı adətən 3 il çəkir və 2013-cü ildən etibarən ölkə üzrə 40 mərkəzdə təklif olunur.